De schoorsteen van het stoomgemaal Vier Noorder Koggen

Tickets

Restauratie

De blikvanger aan de Oosterdijk verleidde inmiddels al menig fotograaf tot het schieten van unieke plaatjes. De schoorsteen werd onlangs gerestaureerd. Het voegwerk was ondanks de restauratie van acht jaar geleden losgeraakt waardoor soms stukken naar beneden vielen. Dat leverde gevaarlijke situaties op. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier gaf daarom opdracht tot de herstelwerkzaamheden.

De schoorsteenbouwer

Terwijl de werkzaamheden in volle gang waren kreeg het museumbezoek van Pierre Geelen, die vertelde dat zijn vader deze schoorsteen gebouwd had. Het was de derde schoorsteen van het stoomgemaal Vier Noorder Koggen. De eerste werd gebouwd in 1869 toen het hulpstoomgemaal in gebruik genomen werd. In 1894 werd deze schoorsteen vervangen omdat de oorspronkelijke scheefgezakt was. Toen in 1939 de stoommachines in het oude ketelhuis vervangen werden door elektromotoren, werd ook de onnodig geworden schoorsteen gesloopt. In 1907 was inmiddels ter uitbreiding van het hulpstoomgemaal een zuiggasgemaal gebouwd. In 1924 werd die gasmotor alweer uit bedrijf genomen en werd de (nog steeds operationele) Backer & Rueb stoommachine geïnstalleerd. Achter het nieuwe ketelhuis werd in 1925 de huidige schoorsteen gebouwd.

Pierre Geelen is inmiddels een echte schoorsteenkenner en heeft zich goed verdiept in het werk van zijn vader, schoorsteenbouwer Sjang Geelen (1895-1964). In verschillende publicaties zet hij de bouw van gemetselde fabrieksschoorstenen in Nederland in historisch perspectief, beschrijft hoe eind vorige eeuw eindelijk hun waarde als industrieel erfgoed onderkend werd en schrijft interessante studies over specifieke schoorstenen zoals die van het Woudagemaal in Lemmer.

Nederland onder stoom!

Met de toepassing van steeds meer stoommachines in de meeste uiteenlopende bedrijven verrezen vanaf de tweede helft van de 19e eeuw ook steeds meer schoorstenen in zowel de steden als op het platteland. Die schoorstenen waren nodig om de verbrandingsgassen uit de met steenkolen gestookte stoomketels af te voeren. Dat was de prijs die betaald werd voor het op grote schaal toepassen van stoomkracht in het industrialisatieproces. Ook op andere plekken werd stoomkracht steeds meer toegepast: in de bouw, transport, vermaakindustrie, energieopwekking en in de waterhuishouding. De echte doorbraak kwam met het succesvol leegpompen van de Haarlemmermeer met drie grote stoomgemalen. Vanaf dat moment schakelden steeds meer waterschappen over van bemaling van de polders met molens naar stoomgemalen. Schoorstenen kregen vanaf toen ook een ronde in plaats van een vierkante schacht.

Rijksmonument

Door uiteenlopende oorzaken kwam de bouw van gemetselde fabrieksschoorstenen rond 1970 tot stilstand. In de voorafgaande eeuw waren er in ons land in totaal ongeveer 11.000 gebouwd. Daarvan staan er nu nog 600 overeind. Nog net op tijd kregen ook industriële monumenten waartoe deze schoorstenen behoren de waardering die ze verdienen. In die periode kreeg ook het stoomgemaal Vier Noorder Koggen de status van rijksmonument.

Voor de schoorsteen die Sjang Geelen voor het stoomgemaal te Medemblik bouwde gebruikte hij rode radiaalstenen (speciaal voor de schoorsteenbouw gebakken stenen in de vorm van een trapezium) en gele voor de rijke decoratiemotieven. Geelen betrok de stenen van Canoy-Herfkens’ Steenfabrieken in Tegelen en Venlo, waar deze stenen vanaf 1893 geproduceerd werden. De decoratiemotieven zijn zichtbaar vlak boven de sokkel en halverwege de schacht. Daartussen bevindt zich nog een ring met siervormstenen.  Net als andere fabrieksschoorstenen heeft de schoorsteen van het stoomgemaal Vier Noorder Koggen een uitkragende kop (met overstekende uitgemetselde steenlagen), klimijzers (die we niet gaan uitproberen!) en trekbanden (voor de versteviging) die door de restaurateurs ook van een nieuwe verflaag worden voorzien.

En hoe hoog is die schoorsteen nou? Het antwoord op deze vraag uit de kinderspeurtocht gaan we hier natuurlijk niet verklappen. Kom binnenkort zelf maar meten en tellen!

Met dank aan Pierre Geelen (schoorsteenkenner, zoon van Sjang Geelen en auteur van diverse publicaties over fabrieksschoorstenen), Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (eigenaar en opdrachtgever restauratie) en de firma Pronk (aannemer en uitvoerder restauratie).

De restauratie kon worden uitgevoerd dankzij een subsidie van Provincie Noord-Holland.